Gryżyński Park Krajobrazowy a Gmina Skąpe
Gryżyński Park Krajobrazowy w 2,4% (65 ha) znajduje się na terenie Gminy Skąpe, zaś otulina zajmuje 18,4% (3751 ha).
Podstawowe informacje
15 kwietnia 1996 roku na powierzchni 2755 ha, wyjątkowo atrakcyjnym pod względem rzeźby terenu, bogatej hydrografii, flory oraz fauny utworzono Gryżyński Park Krajobrazowy, w celu ochrony i zachowania walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych Rynny Gryżyny. Pod względem powierzchni jest najmniejszym z siedmiu Parków, Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego.
Północna i środkowa część parku położona jest w południowej części Pojezierza Lubuskiego, a część południowa w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej zwanej również Pradoliną Warciańsko-Odrzańską, w Dolinie Odry Środkowej.
Na terenie parku położone są dwie miejscowości Gryżyna i Grabin, lasy administrowane są przez Nadleśnictwo Bytnica oraz Nadleśnictwo Sulechów. Park położony jest na terenie czterech gmin; Bytnica, Krosno Odrzańskie, Czerwieńsk oraz Skąpe.
Co Nas wyróżnia
Bogactwo i różnorodność form powierzchniowych Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego jest wynikiem działalności lodowca, a zwłaszcza jego topniejących wód. Teren, na którym położony jest Gryżyński Park Krajobrazowy, cechuje wielkie bogactwo i różnorodność polodowcowej rzeźby, co mocno kontrastuje z równinnym obszarem sandru Ołoboku otaczającym park od północy, wschodu i zachodu.
Kształt Parku wyciągnięty jest w kierunku północ-południe, w pasie o szerokości 2-3 km i długości 12,5 km, od wsi Gryżyna do miejscowości Szklarka Radnicka, a jego wyraźną oś stanowi Gryżyńska Rynna, która jak nazwa wskazuje w formie rozczłonkowanej rynny rozciąga się do doliny Odry. Rynna zachodnia wypełniona jest korytem rzeki „Gryżyński Potok”, torfowiskami niskimi oraz pocięta wąwozami o stromych zboczach u podnóża, których biją liczne źródła zboczowe (między wsiami Gryżyna i Grabin doliczono się ich blisko 100 !!!). Rynny krótsze środkowa i wschodnia zajęte są przez jezioro Kałek oraz stawy hodowlane, z których wody spływają przez staw zwany Długą Szyją do rynny zachodniej. Na południu znajduje się kilka polodowcowych jezior
największe z nich to jezioro Jelito, liczące 49,9 ha powierzchni i głębokości sięgającej 36,6 m. Na wschód od tych rynien występują „wijące” się z północy na południe wzniesienia zwane ozami, jak również wytopiska bezodpływowe oraz ostańce sandrowe, z dominującym wzniesieniem Górą Graniczną. Tak, w krótkim opisie można przedstawić różnorodność akumulacji polodowcowej terenu, która mocno kontrastuje z otaczającymi Park równinami.
Największą powierzchnię Parku zajmują lasy 86,6%, wody powierzchniowe 6,6%, użytki zielone i nieużytki bagienne 2,6%, a grunty zabudowane 2,4%.
F o r m y o c h r o n y p r z y r o d y
Pomniki przyrody
Na terenie Parku aktualnie znajdują się cztery aleje dębów szypułkowych oraz jedno drzewo – dąb szypułkowy chronione w postaci pomników przyrody. Aleje grupują się w okolicy oraz wsi Gryżyna, skupiają do 300 sztuk drzew, a swoją długowiecznością /wiek ok.150-200 lat/ i okazałością /wysokości 20-25 m, obwody 180-400 cm/ stanowią niewątpliwie typową osobliwość Parku.
Użytki ekologiczne
„Gryżyński Wąwóz” – obszar o powierzchni 3,66 ha. Przedmiotem ochrony jest najgłębszy i najpiękniejszy krajobrazowo wąwóz w GPK, który powstał w wyniku działalności wód płynących głównie w okresie po ustąpieniu lodowca, a przed pojawieniem się szaty roślinnej na tym terenie. Zachodnią i centralną część wąwozu porasta dorodny las bukowy z domieszką sosny i dębu. We wschodniej części, na torfach, rośnie olsza czarna.
„Gryżyńskie Szuwary” – obszar o pow. 32,86 ha położony w rynnie polodowcowej w pobliżu źródeł Gryżyńskiego Potoku. Przeważają tu zabagnione łąki oraz luźne zakrzaczenia olchowe i wierzbowe. Podmokły i niedostępny teren stanowi ostoję zwierzyny, a przede wszystkim: bobra, wydry, żurawia.
„Bagno Żurawinowe” – obszar o pow. 2,81 ha. Torfowisko przejściowe z cennymi gatunkami roślin m.in. rosiczką okrągłolistną i pośrednią oraz żurawiną błotną, modrzewnicą zwyczajną, bagnicą torfową, przygiełką białą.
Ponadto w Parku prowadzona jest strefa ochronna gniazd bielika.
Hydrografia
W rynnie Gryżyny znajduje się aż 11 polodowcowych jezior rynnowych o łącznej powierzchni 143,7ha oraz 12 stawów rybnych o łącznej powierzchni 109 ha. Największe z
nich jezioro Jelito ma powierzchnię 49,9 ha i maksymalną głębokość 36,3 m. Wielką atrakcją są liczne źródła zboczowe o ciekawych niszach źródliskowych. Między wsiami Gryżyna i Grabin doliczono się ich blisko 100!!!.
Główną rzeką Parku jest Gryżyński Potok zwany również Gryżynką lub Gryżyną, o długości 16,8km i powierzchni zlewni 77,5km2. Liczne źródła, z których bierze początek znajdują się w południowej części wsi Gryżyna na wysokości około 75 m n.p.m. Potok płynie w kierunku południowym wykorzystując rynnę glacjalną głęboko wciętą w poziom sandru Ołoboku. Do Odry Gryżyński Potok wpada na wysokości około 42 m n.p.m. Różnica poziomów między źródłem a ujściem wynosi aż 33 metry, dzięki czemu Gryżynka to bardzo wartka jak na nizinne warunki rzeczka. Znaczny spadek oraz wyrównane przepływy wykorzystane zostały do budowy licznych młynów wodnych, na rzece istniało 6 młynów, z tego 3 na wysokości jeziora Kałek.
Świat zwierząt i roślin
Do cennych wartości Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego, obok walorów krajobrazowych, należy przyroda ożywiona i nieożywiona. Nie została ona jeszcze przekształcona i zniszczona przez człowieka, na co wpływ miała niska gęstość zaludnienia, brak przemysłu oraz wysoki stopień zalesienia. Do zróżnicowania szaty roślinnej Parku przyczyniła się wielka różnorodność zespołów roślinnych, spośród których duże znaczenie mają zespoły związane z wodami, brzegami zbiorników wodnych, bagnami oraz różnego rodzaju torfowiskami. Prześledzić można na tym terenie wszystkie stadia zarastania i wypłycania jezior.
Ponad 86 % powierzchni Parku zajmują lasy, wśród których dominują bory sosnowe, a mniej liczne lasy liściaste ograniczają się zwykle do terenów bardziej wilgotnych. Tu i ówdzie natkniemy się jeszcze na wiekowe ostańce sosen, dębów i buków.
W leśnym runie odnajdziemy wiele roślin charakterystycznych dla siedlisk w jakich występują. W borach sosnowych zwraca uwagę stosunkowo duża ilość stanowisk widłaków goździstych i nieco rzadszych jałowcowatych, a także najrzadszych widłaków spłaszczonych. W siedlisku tym spotkamy także niezmiernie rzadkiego przedstawiciela rodziny gruszyczkowatych – pomocnika baldaszkowatego. Przydrożne skarpy upodobała sobie tutaj paprotka zwyczajna, natomiast inna paproć – okazały pióropusznik strusi – porasta zacienione brzegi Gryżynki w jej górnym biegu. W maju kwitną drobne kępki goździków sinych o niezwykle intensywnym zapachu. Wybrały one sobie miejsce na obsypującym się stoku o bardzo ubogim runie. W miejscach suchych i bardziej nasłonecznionych spotykamy goździka kartuzka. Biało kwitnące przebiśniegi i zawilce, fioletowe przylaszczki i niebieskie cebulice ożywiają w marcu bezlistny jeszcze las liściasty. Następnie przychodzi czas na konwalie i marzanki. Łuskiewnika różowego o szyszkowatych kwiatostanach spotkamy w północnej części parku, w rynnie zachodniej i wschodniej. Nie można pominąć też kwitnącej w czerwcu naparstnicy purpurowej, której łany spotkamy w widnych lasach i na pastwiskach w północnej części parku. Na wilgotnych łąkach w okolicach Grabina rośnie przepiękny i dość rzadki storczyk kukawka w towarzystwie innych storczyków – plamistego, szerokolistnego i krwistego. Z rodziny storczykowatych odnajdziemy w parku także kruszczyki – błotne, szerokolistne i /bardzo rzadkie/ rdzawoczerwone.
Torfowiska na których zachowały się niezwykle ciekawe i bogate zbiorowiska roślinności są częstym elementem krajobrazu Parku. W bezodpływowych nieckach i
zagłębieniach terenu rozwijają się torfowiska wysokie. Rosną tu owadożerne rosiczki (okrągłolistna i pośrednia) a z innych charakterystycznych dla torfowisk wysokich roślin należy wymienić modrzewnicę zwyczajną, żurawinę błotną, przygiełkę białą czy ściśle chronioną turzycę bagienną. Tojeść pospolita, przytulie błotne i bagienne, bobrek trójlistkowy to rośliny rosnące na torfowisku niskim, bardziej od wysokiego zasobnym w składniki pokarmowe. Torfowiska niskie w rynnie zajmują powierzchnię 305,7 ha. Gromadzą blisko dwa razy więcej wody niż jezioro Jelito, którego pojemność wynosi 4,9 mln.m3 wody.
Na płytkich stawach królują pałki, osoka aleosowata oraz przepiękna czermień błotna a największą ozdobą wód są skupienia grzybieni białych i grążeli żółtych tworzących tzw. zbiorowiska lilii wodnych. Wśród roślinności zanurzonej obok pospolitego rogatka spotykamy wywłócznika, rdestnicę przeszytą oraz dość rzadką jezierzę morską a w wodach jeziora Kałek odnajdziemy „mięsożernego” pływacza pospolitego.
Lasy obfitują w różne gatunki grzybów jadalnych jak np. borowik szlachetny, koźlarz czerwony, pieprznik jadalny, podgrzybek oraz wiele innych. Latem i jesienią można je zbierać w borach sosnowych z niewielkim udziałem drzew liściastych.
Urozmaicona rzeźba terenu, różnorodność siedlisk, to środowisko życia wielu gatunków zwierząt. W czerwcu i lipcu odbywa się rójka jelonków rogaczy – największych krajowych chrząszczy, których środowiskiem są stare próchniejące dęby. W tym czasie owady te można zauważyć siedzące na pniach dębów. Z motyli należy wymienić
korowódkę sosnówkę oraz największą naszą rusałkę – żałobnika. Wody a więc jeziora, stawy oraz wartka Gryżynka obfitują w różne gatunki ryb. Oprócz pospolitych gatunków jak płocie, leszcze, liny, okonie, węgorze, czy karpie żyją tu gatunki bardziej wymagające pod względem czystości wód jak sieje i sielawy. Gryżynka w swoim górnym biegu jest miejscem stałego występowania rodzimej populacji pstrąga potokowego. Ze środowiskiem, wodno – błotnym związane są także płazy reprezentowane tu przez takie gatunki jak żaby trawne i moczarowe, żaby zielone, ropuchy szare, traszki zwyczajne a także gady – zaskrońce zwyczajne, coraz rzadsze żmije zygzakowate oraz ginący gatunek z czerwonej księgi – żółw błotny. W miejscach suchszych natomiast występuje bardzo nieliczny, ginący wąż - gniewosz plamisty. Na terenie parku stwierdzono gniazdowanie 110 gatunków ptaków. Wiele z nich to rybożercy, których przyciąga tu obfitość ryb. Wymienić można choćby zimorodki, perkozy dwuczube, czaple, kormorany a nawet orły: bieliki i rybołowy. Z ptaków lęgowych spotykanych w parku trzeba wymienić drapieżniki - kanie rude, myszołowy, gołębiarze, błotniaki stawowe i kobuzy. Z innych rzadszych gatunków stwierdzono tu pliszki górskie, bociany czarne, żurawie, siniaki, lelki, dudki, dzięcioły czarne, zielone i średnie, muchołówki małe i srokosze. Nie mniej ciekawie przedstawia się lista ptaków goszczących tu tylko podczas wędrówek.
Z 30 gatunków nielęgowych warto wymienić łabędzie krzykliwe, perkozy rdzawoszyje, świstuny, rożeńce, płaskonosy, błotniaki zbożowe, jemiołuszki, pluszcze, wąsatki... Z
nieco słabiej zbadanej grupy- ssaków na pierwszym miejscu trzeba wymienić bobra, który po blisko 6 wiekach nieobecności w 1986 roku, został wsiedlony do Gryżynki. W pobliżu stanowisk bobra napotkać można ślady innego ziemnowodnego ssaka – wydry. Świat ssaków lądowych reprezentowany jest przez zwierzynę łowną: jelenie, dziki, sarny; drapieżniki: lisy, jenoty, tchórze, kuny, borsuki, norki amerykańskie.
W a l o r y h i s t o r y c z n o – k u l t u r o w e
Gryżyński Park Krajobrazowy oprócz roli badawczo-naukowej, dydaktycznej i społecznej, stanowi fragment krajobrazu, którego istotnym elementem oprócz wspaniałej przyrody oraz ukształtowania terenu są jego wartości kulturowe, na które składają się wartości materialne, architektura związana z pejzażem wsi, obiekty sakrealne oraz dworskie, ruiny młynów wodnych, relikty hut szkła, aleje komponowane a także cmentarze.
Zabytki
Dworek w Grabinie
Wzniesiony w I połowie XVIII w., staraniem rodziny Żychlińskich, barokowy założony na rzucie prostokąta, murowany jednokondygnacyjny z łamanym dachem, posadowiony na wysokiej skarpie z widokiem na rzekę „Gryżyński Potok”. Pierwszymi odnotowanymi właścicielami majątku była w XVI wieku rodzina v. Stösel, wymieniana do roku 1575. Obecnie w dworze mieści się pensjonat „Dworek Dalia”.
Kościół p.w. Jana Chrzciciela w Grabinie
Dawny kościół był drewniany, obecny pochodzi z 1776r., szachulcowy o polach wypełnionych cegłą. Salowy, na rzucie prostokąta, nad zachodnią częścią dachu drewniana wieżyczka, zwieńczona latarnią. W późniejszym okresie patronami kościoła byli książęta Hohenzollern. Obecnie w zabytkowym kościele prowadzone są prace remontowe.
Zespół pałacowo-parkowy w Gryżynie
Pałac
Usytuowany we wschodniej części wsi pałac, został zbudowany ok. 1820r., z wykorzystaniem murów starszej budowli z XVII lub XVIII wieku, z tego okresu pochodzą piwnice obecnego pałacu. Jest to parterowa budowla z łamanym dachem, w ówczesnych czasach ozdobą elewacji były poroża jeleni, które podkreślały myśliwski charakter pałacu. Pogłoski mówią, że przebywał w nim faszystowski dyktator Włoch Benito Mussolini, po uwolnieniu go z rąk partyzantów. Obecny kształt uzyskał w wyniku przebudowy przeprowadzonej na przełomie XIX-XX wieku. Po 1945 roku mieściło się tu Nadleśnictwo, które opuściło obiekt w 1971r. Od 1980r zdewastowany pałac przejął prywatny nabywca i zaadoptował na pensjonat. Obecnie użytkowany przez kolejnego właściciela jako „Pałac Myśliwski”.
Mauzoleum
W północnej części parku przypałacowego u podnórza wzniesienia znajduje się rodzinne mauzoleum Hohenzollernów. Zbudowane w 1872 roku o prostych klasycystycznych kształtach.
Park przypałacowy
Przypałacowy park założono w I połowie XIX w., w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu myśliwskiego. Zakomponowano go zgodnie z XIX-wiecznymi tendencjami
romantycznych parków krajobrazowych, których charakterystycznymi elementami były wzniesienia, formowane polany, stawy i strumienie, wśród których wiły się spacerowe ścieżki prowadzące do punktów widokowych. Na terenie parku znajdują się stawy zasilane w wodę potokiem wypływającym ze źródła, które znajduje się także na terenie parku Wiek obecnego drzewostanu szacowany jest na ok. 135-175 lat, ale były tu również 200-letnie dęby, buki i lipy. Obok rodzimych drzew wprowadzono tu szereg obcych gatunków, jak: cypryśnik błotny, choina kanadyjska, magnolia japońska, żywotnik zachodni, sosna wejmutka, robinia biała, kasztanowiec zwyczajny.
Dawne cmentarze
Na starym cmentarzu w Grabinie i Gryżynie zachowały się nieliczne protestanckie nagrobki, są świadectwem mieszania się różnych tradycji oraz kultur na tym obszarze. Najczęściej spotykane groby to mogiły w kamiennym obramowaniu znaczone motywem liścia dębu lub symbolami nadziei na życie wieczne, czasami znaczone krzyżami kowalskiej roboty, niekiedy pozostałości ogrodzeń nagrobków, ozdobnych barierek łączonych metalowymi prętami. Ciekawą formą nagrobków spotykanych na gryżyńskim cmentarzu są cokoły symbolizujące pnie drzewa.
Aleje dębowe
Założone wiekowe aleje dębowe skupiające kilkaset okazów, są nie tylko typowym elementem krajobrazu Parku. Cztery aleje dębów szypułkowych chronione są prawnie w postaci pomników przyrody.
Ruiny młynów wodnych
Jeszcze na przełomie lat 50 oraz 60-tych, na rzece Gryżyński Potok funkcjonowały trzy z sześciu młynów wodnych: Młyn Strzelnik , Młyn Zaskórz oraz Czerwony Młyn. Pierwszy nawiązywał formą architektoniczną do istniejących zabudowań wiejskich. W dolinie rzeki „Gryżyński Potok” od wsi Gryżyna wiodła droga obsadzona dębami łącząca wszystkie młyny. Wśród ruin młyna Strzelnik zachowały się koła młyńskie, jedno z napisem o treści – Francuska Fabryka kamieni młyńskich w Nowej Soli.
Turystyka
Gryżyński Park Krajobrazowy i jego okolice to tereny o znakomitych warunkach do uprawiania turystyki pieszej i rowerowe. Jej amatorom warto polecić trasy i szlaki turystyczne wiodące przez interesujące pod względem przyrodniczym i krajobrazowym miejsca. Czarny szlak turystyczny rozpoczyna się w miejscowości Podgórzyce dalej biegnie przez Drzonów /Muzeum w Drzonowie/, Górę Wilkanowską, Czerwieńsk, Pomorsko, Brody, Nietkowice i przebiega przez Park na długości ok. 13 km do wsi Gryżyna, następnie leśną drogą prowadzi do Błoni, Kalinowa, Niesulic i kończy się w Ołoboku. W przepięknym krajobrazie północnej części parku wytyczono ścieżkę przyrodniczo-leśną o długości 7,5 km, proponując na niej 10 tematycznie zróżnicowanych stanowisk, oznaczonych poglądowo 17 tablicami. Zawierają one bogaty ładunek informacji dotyczących przyrody parku i gospodarki leśnej. Ścieżka rozpoczyna się przy Ośrodku Wypoczynkowym „Gryżyna” w Gryżynie Bogate w ryby jeziora, lasy obfitujące w jagody i grzyby oraz swoisty mikroklimat stwarzają doskonałe warunki do odpoczynku, stąd Gryżyna oraz Grabin dwie miejscowości leżące na terenie Parku mają charakter wypoczynkowy. Nad jeziorem Kałek w Gryżynie zlokalizowany jest ośrodek rekreacyjno-wypoczynkowy „Gryżyna”, W Gryżynie znajduje się również pensjonat w zabytkowym pałacu, gospodarstwo agroturystyczne „Rancho Gryżyna” istnieje możliwość skorzystania z kwater prywatnych. W miejscowości Grabin na pensjonat adoptowano znajdujący się tu barokowy dwór zwany „Dworek Dalia”.
D z i a ł a l n o ś ć P a r k u
Gryżyński Park Krajobrazowy realizuje swoje działania w kilku podstawowwych płaszczyznach;
- w zakresie inwentaryzacji i waloryzacji zasobów przyrodniczych i kultorowych oraz prowadzenia monitoringu stanu środowiska na terenie Parku i zachodzących w nim zmian.
- w zakresie edukacji ekologicznej prowadzimy zajęcia przyrodnicze dla dzieci oraz młodzieży szkolnej w terenie, organizujemy prelekcje, konkursy wiedzy o Parku, mini wystawy, współpracujemy z osobami prowadzącymi badania na terenie Parku
- w zakresie promocji popularyzujemy w różnych formach wydawniczych walory Parku. - w zakresie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów ochronnych Parku patrolujemy jego teren oraz współpracujemy z instytucjami administracji.
Dodatkowe informacje udzielane są w siedzibie Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego Adres: Zawisze 1, 66-213 Skąpe tel/fax. /0-68/ 381 2199.
Opracownie: Magdalena Wasielewska - Gryżyński Park Krajobrazowy
